શતરંગ / ચંદ્રકુમાર નારણભાઇ પટેલ: જેમની એક ભવ્ય શોધે સમગ્ર વિશ્વને ઉત્પાદન ઉદ્યોગ ક્ષેત્રે એક નવી દિશા ચીંધી

- વિજ્ઞાન વિહાર

માનવસભ્યતાના ઇતિહાસમાં એવા મહાન વૈજ્ઞાનિક સંશોધનો કયા છે જે ખુબ ક્રાંતિકારી હોય અને જેણે સમગ્ર માનવજાતની જીવનશૈલીને અસર કરી હોય? આમ તો ઈન્ટરનેટ ઉપર આવી ઘણી સૂચિઓ છે અને એ પહેલા પણ આપણે આવી યાદીઓ જોઈ હશે જેમાં અગ્નિ, ચક્ર, પથ્થરના ઓજારો, ખેતી કે પશુપાલનથી લઈને સ્ટીમ એન્જીન, હવાઈજહાજ, એન્ટી-બાયોટિક, અણુ બૉમ્બ કે કમ્પ્યુટર સુધીની શોધો નોંધાતી હોય છે. આ દરેક આવિષ્કાર ચોક્કસ આપણી વિકાસ ગાથાના મહત્વના સીમાચિહ્નો છે. પરંતુ આ લિસ્ટમાં એક શોધ જે સામાન્ય રીતે જોવા નથી મળતી પણ મારા અંગત મત પ્રમાણે હોવી જોઈએ એ છે લેઝર. લેઝરની શોધ અને તેના વિવિધ ઉપયોગો દ્વારા છેલ્લા સાહીઠ વર્ષોમાં આપણી જીવનશૈલીમાં જેટલા પરિવર્તનો આવ્યા છે તેટલા ભાગ્યે જ કોઈ બીજી શોધ દ્વારા આવ્યા છે. વળી, અહીંયા એક વાત ખાસ નોંધવા યોગ્ય છે. ઉપરની સૂચિમાં લખેલા અન્ય દરેક સંશોધનો મારી દ્રષ્ટિએ સાહજિક છે. એ દરેક સંશોધન માટે પ્રકૃતિમાં પ્રેરણા હાજર હતી અને કોઈ ને કોઈ રીતે એ કુદરતી ઘટના કે વસ્તુઓનું માનવસર્જિત સ્વરૂપ જ હતા. જેમ કે અગ્નિ કુદરતી સ્વરૂપે તો પ્રગટતી જ હતી, ક્યારેક જંગલમાં લાગતી આગ સ્વરૂપે, વીજળી પડવાથી કે પછી જ્વાળામુખીના મુખમાંથી નીકળતી જ્વાળાઓ સ્વરૂપે. ચક્રની પ્રેરણા ઢાળ ઉપરથી દડતાં ગોળાકાર પથ્થરો કે મોટા વૃક્ષના તૂટેલા થડ પરથી મળી હોઈ શકે. હવાઈ જહાંજ માટે પક્ષીઓ, એન્ટી-બાયોટિક્સ માટે કુદરતી આયુર્વેદિક ઔષધિઓ વગેરે પ્રેરણા-સ્ત્રોતો પ્રકૃતિમાં પ્રાપ્ત હતા જ. પરંતુ લેઝર જે પ્રક્રિયા ઉપર આધાર રાખે છે તે પ્રકાશનું સ્ટીમ્યુલેટેડ એમિશન એટલે કે ઉદ્દીપિત ઉત્સર્જન સામાન્ય રીતે પ્રકૃતિમાં ક્યાંય જોવા નથી મળતું. કુદરતી રીતે આ પ્રક્રિયા લગભગ અસંભવ છે. એટલે આઈન્સ્ટાઈનના અન્ય તમામ સંશોધનોની જેમ જ લેઝર પણ અસાહજિક અને આપણી સામાન્ય સમજથી બહાર હોય તેવી થિયરી છે. હા, આઈન્સ્ટાઈનની થિયરી. લેઝરના સિદ્ધાંતમાં પાયારૂપ એવું સ્ટીમ્યુલેટેડ એમિશન આઈન્સ્ટાઈનની જ થિયરીની ઉપજ છે. 1916માં આઈન્સ્ટાઈને લખેલા પેપરમાં તેઓએ આવા સ્ટીમ્યુલેટેડ એમિશનની થિયરી આપેલી અને તેની મદદથી પ્રકાશનું ખાસ પ્રકારે પ્રવર્ધન (એમ્પ્લીફિકેશન) કરી શકાય એવી આગાહી કરેલી. વળી એ પણ બતાવેલું કે આવો પ્રકાશ કુદરતમાં મળવો લગભગ અશક્ય છે કારણકે એ માટે પદાર્થમાં ઉર્જાના અનુસંધાને પરમાણુંઓનું જે માળખું રચાવું જોઈએ તે અપ્રાકૃતિક છે.