Last Update :
10 May 2025
(એસ્ટ્રોલોજિસ્ટ – કુલદીપ કારિયા )
GSTVની એપ્લિકેશન ડાઉનલોડ કરો
નરસિંહ ભગવાન સરીખી આપણી સેના પાકિસ્તાન જેવા હરિણ્યકશિપુ રાક્ષસનો વહેલી તકે વધ કરશે એવી ખાત્રી અને પ્રભુને પ્રાર્થના
નરસિંહ જયંતીએ હિન્દુ ધર્મનો એક મહત્ત્વપૂર્ણ તહેવાર છે, જે ભગવાન વિષ્ણુના ચોથા અવતાર, નરસિંહના જન્મની ઉજવણી કરે છે. આ તહેવાર વૈશાખ માસની શુક્લ પક્ષની ચતુર્દશીએ ઉજવવામાં આવે છે, જે સામાન્ય રીતે એપ્રિલ અથવા મે મહિનામાં આવે છે. આ લેખમાં નરસિંહ જયંતીની તારીખ, મહત્ત્વ, ધાર્મિક વિધિઓ, સાંસ્કૃતિક ઉજવણીઓ અને ઐતિહાસિક સંદર્ભોની વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
1. પરિચય
નરસિંહ જયંતી, જેને નરસિંહ ચતુર્દશી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, એ હિન્દુ ધર્મનો એક પવિત્ર તહેવાર છે, જે ભગવાન વિષ્ણુના નરસિંહ અવતારના જન્મની ઉજવણી કરે છે. નરસિંહ, અડધા માનવ અને અડધા સિંહનું સ્વરૂપ ધરાવે છે, જે તેમના ભક્ત પ્રહલાદનું રક્ષણ કરવા અને રાક્ષસ રાજા હિરણ્યકશિપુનો વધ કરવા માટે પ્રગટ થયા હતા. આ તહેવાર સત્ય, ભક્તિ અને દૈવી શક્તિના મહત્ત્વને ઉજાગર કરે છે, જે અસત્ય પર સત્યની જીત અને ભક્તો માટે દૈવી રક્ષણનું પ્રતીક છે.
2025માં, નરસિંહ જયંતી 11 મે, રવિવારે ઉજવવામાં આવશે. ચતુર્દશી તિથિ 10 મેના રોજ સાંજે 5:29 વાગ્યે (IST) શરૂ થાય છે અને 11 મેના રોજ સાંજે 8:01 વાગ્યે (IST) સમાપ્ત થાય છે.
2. મહત્ત્વ
નરસિંહ જયંતીનું ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ અપાર છે. હિન્દુ પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, રાક્ષસ રાજા હિરણ્યકશિપુએ બ્રહ્માજી પાસેથી એક વરદાન મેળવ્યું હતું, જેના કારણે તેને કોઈ મનુષ્ય, પશુ, દેવ, રાક્ષસ, દિવસે કે રાત્રે, ઘરની અંદર કે બહાર, અથવા કોઈ શસ્ત્રથી મારી શકાય નહીં. આ વરદાનના કારણે તે અત્યંત ઘમંડી અને અત્યાચારી બન્યો, અને તેણે પોતાના પુત્ર પ્રહલાદને, જે વિષ્ણુનો પરમ ભક્ત હતો, મારવાનો પ્રયાસ કર્યો.
પ્રહલાદની અડગ ભક્તિથી પ્રેરિત થઈ, ભગવાન વિષ્ણુએ નરસિંહનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. તેમણે સંધ્યાકાળે (ન તો દિવસ કે ન તો રાત), રાજમહેલના ઉંબરે (ન તો અંદર કે ન તો બહાર), અડધા માનવ-અડધા સિંહના સ્વરૂપે (ન તો મનુષ્ય કે ન તો પશુ), અને પોતાના નખો વડે (ન તો શસ્ત્ર ન તો અસ્ત્ર ) હિરણ્યકશિપુનો વધ કર્યો. આ ઘટના નીચેના મુદ્દાઓનું પ્રતીક છે:
• અસત્ય પર સત્યની જીત: નરસિંહની હિરણ્યકશિપુ પરની જીત અધર્મ પર ધર્મની વિજયનું પ્રતીક છે.
• દૈવી રક્ષણ: આ તહેવાર ભક્તો માટે ભગવાનના રક્ષણની ખાતરી આપે છે, જેમ કે પ્રહલાદનું ઉદાહરણ દર્શાવે છે.
• શક્તિ અને શાણપણનું સંતુલન: નરસિંહનું સ્વરૂપ માનવીય શાણપણ અને દૈવી શક્તિનું સંતુલન દર્શાવે છે.
• શ્રદ્ધા અને સમર્પણ: પ્રહલાદની કથા દૈવી ઇચ્છા પ્રત્યે શ્રદ્ધા અને સમર્પણનું મહત્ત્વ શીખવે છે.
ભક્તો માને છે કે આ દિવસે નરસિંહની પૂજા કરવાથી છુપાયેલા શત્રુઓ, દુષ્ટ આત્માઓ, નકારાત્મક ઊર્જા અને ચિંતાઓથી રક્ષણ મળે છે.
3. ધાર્મિક વિધિઓ અને પ્રથાઓ
નરસિંહ જયંતીના દિવસે ભક્તો ઉપવાસ, પૂજા અને ધાર્મિક વિધિઓ દ્વારા નરસિંહની ભક્તિ કરે છે. નીચે મુખ્ય પ્રથાઓનું વર્ણન છે:
• ઉપવાસ: ઘણા ભક્તો આખો દિવસ ઉપવાસ રાખે છે, જેમાં ખોરાક અને પાણીનો ત્યાગ કરવામાં આવે છે. કેટલીક પરંપરાઓમાં સૂર્યોદય પહેલાં એક વખત ભોજન લેવાની છૂટ છે.
• સવારની વિધિઓ:
ભક્તો વહેલા ઉઠીને પવિત્ર સ્નાન કરે છે.
નરસિંહ અથવા વિષ્ણુની મૂર્તિને લાકડાના પાટલા પર સ્થાપિત કરવામાં આવે છે.
મૂર્તિને પંચામૃત (દૂધ, દહીં, મધ, ઘી અને ખાંડનું મિશ્રણ)થી સ્નાન કરાવવામાં આવે છે, નવા વસ્ત્રો અને આભૂષણોથી શણગારવામાં આવે છે, અને શુદ્ધ ઘીનો દીવો પ્રગટાવવામાં આવે છે.
ફૂલો, પાંચ ફળો, ડ્રાય ફ્રૂટ્સ અને ખીર કે હલવા જેવી ઘરે બનાવેલી મીઠાઈઓ અર્પણ કરવામાં આવે છે.
મંત્ર જાપ: નરસિંહના આશીર્વાદ મેળવવા માટે શ્રી નરસિંહ મંત્રનો જાપ કરવામાં આવે છે:
મંત્ર: "ઉગ્રં વીરં મહાવિષ્ણું જ્વલન્તં સર્વતોમુખમ્। નૃસિંહં ભીષણં ભદ્રં મૃત્યુમૃત્યું નમામ્યહમ્"
અર્થ: "હું ભગવાન નરસિંહને નમન કરું છું, જે ઉગ્ર, વીર, મહાવિષ્ણુનું સ્વરૂપ, સર્વત્ર પ્રકાશમાન, ભયંકર પણ શુભ, અને મૃત્યુનો નાશ કરનાર છે."
પૂજા: દક્ષિણ ભારતમાં, ખાસ કરીને વૈષ્ણવો દ્વારા, સવારે શોડશોપચાર પૂજા (16-પગલાંની વિધિ) અને સાંજે પંચોપચાર પૂજા (5-પગલાંની વિધિ) કરવામાં આવે છે.
મંદિરની મુલાકાત: ભક્તો વિષ્ણુ અથવા નરસિંહના મંદિરોમાં જઈને પ્રાર્થના અને આરતીમાં ભાગ લે છે. તુલસીની માળા અર્પણ કરવામાં આવે છે, જે ભક્તિનું પ્રતીક છે.
શાસ્ત્ર વાંચન: ઘણા ભક્તો ભાગવત પુરાણના પ્રહલાદ ચરિત્રનું વાંચન કરે છે, જે પ્રહલાદ અને નરસિંહની કથા વર્ણવે છે.
ઉપવાસ તોડવો: સાંજે પૂજા અને પ્રાર્થના પછી ઉપવાસ તોડવામાં આવે છે.
કર્ણાટકમાં, પાનકમ (ગોળ અને પાણીથી બનાવેલું પીણું) બ્રાહ્મણોને વહેંચવામાં આવે છે, અને મંદિરોમાં સમુદાયિક ભોજનનું આયોજન કરવામાં આવે છે.
4. સાંસ્કૃતિક અને પ્રાદેશિક ઉજવણીઓ
નરસિંહ જયંતીની ઉજવણી મુખ્યત્વે દક્ષિણ ભારતમાં, ખાસ કરીને કર્ણાટક, આંધ્ર પ્રદેશ અને ઉત્તરીય તમિલનાડુમાં, થાય છે, જ્યાં નરસિંહની ભક્તિ ખૂબ પ્રચલિત છે. મુખ્ય સાંસ્કૃતિક પાસાઓ નીચે મુજબ છે:
મંદિર ઉજવણીઓ: ભગવાન નરસિંહના મંદિરોમાં વિશેષ પૂજાઓ અને આરતીઓનું આયોજન થાય છે. દિવસના વિવિધ સમયે વિધિઓ કરવામાં આવે છે. પ્રખ્યાત મંદિરોમાં આંધ્ર પ્રદેશનું અહોબિલમ નરસિંહ મંદિર અને કર્ણાટકનું ઉગ્ર નરસિંહ મંદિર શામેલ છે.
ભાગવત મેળા: તમિલનાડુમાં, ખાસ કરીને શ્રીવૈષ્ણવ સમુદાયોમાં, ભાગવત પુરાણના પ્રહલાદ ચરિત્રનું સામૂહિક વાંચન અને પ્રવચનોનું આયોજન થાય છે.
નાટક અને નૃત્ય: કેટલાક વિસ્તારોમાં, પ્રહલાદ અને નરસિંહની કથા પર આધારિત નાટકો (જેમ કે યક્ષગાન) અને પરંપરાગત નૃત્યોનું પ્રદર્શન કરવામાં આવે છે.
સમુદાયિક ભોજન: કર્ણાટક અને આંધ્ર પ્રદેશમાં, મંદિરોમાં સામૂહિક ભોજનનું આયોજન થાય છે, જેમાં સાત્વિક ભોજન જેમ કે ખીચડી, દાળ-ભાત અને પાનકમ પીરસવામાં આવે છે.
દાન-ધર્મ: ભક્તો ગરીબોને અન્ન, વસ્ત્રો અને દક્ષિણા આપે છે, જે ધાર્મિક શુદ્ધિ અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિનું પ્રતીક છે.
ઉત્તર ભારતમાં, ખાસ કરીને ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારમાં, નરસિંહ જયંતી નાના પાયે ઉજવવામાં આવે છે, જ્યાં ભક્તો ઘરે પૂજા અને ઉપવાસ કરે છે. ગુજરાતમાં, વૈષ્ણવ સમુદાયો નરસિંહની ભક્તિમાં લીન થાય છે અને સ્વામિનારાયણ મંદિરોમાં વિશેષ આરતીઓનું આયોજન કરે છે.
5. ઐતિહાસિક અને પૌરાણિક સંદર્ભ
નરસિંહની કથા ભાગવત પુરાણ, વિષ્ણુ પુરાણ અને અન્ય હિંદુ શાસ્ત્રોમાં વર્ણવવામાં આવી છે. આ કથા નીચેના મુખ્ય તબક્કાઓમાં વહેંચાયેલી છે:
1. હિરણ્યકશિપુનું વરદાન: હિરણ્યકશિપુએ બ્રહ્માજીની તપસ્યા કરી અને અજેય થવાનું વરદાન મેળવ્યું, જેના કારણે તે અત્યાચારી બન્યો.
2. પ્રહલાદની ભક્તિ: હિરણ્યકશિપુનો પુત્ર પ્રહલાદ નાનપણથી જ વિષ્ણુનો પરમ ભક્ત હતો. તેણે પિતાના આદેશોનો વિરોધ કરી વિષ્ણુની ભક્તિ ચાલુ રાખી.
3. હિરણ્યકશિપુના અત્યાચાર: હિરણ્યકશિપુએ પ્રહલાદને અગ્નિ, સાપ, હાથીઓ અને ઝેર દ્વારા મારવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ દૈવી રક્ષણને કારણે પ્રહલાદ બચી ગયો.
4. નરસિંહનું પ્રાગટ્ય: અંતે, નરસિંહ એક સ્તંભમાંથી પ્રગટ થયા અને હિરણ્યકશિપુનો વધ કરી પ્રહલાદનું રક્ષણ કર્યું.
આ કથા શ્રીમદ ભાગવત પુરાણના સાતમા સ્કંધમાં વિગતવાર વર્ણવવામાં આવી છે. ઐતિહાસિક રીતે, નરસિંહની ભક્તિ દક્ષિણ ભારતમાં વૈષ્ણવ આચાર્યો, જેમ કે રામાનુજાચાર્ય અને મધ્વાચાર્ય, દ્વારા ફેલાવવામાં આવી હતી. નરસિંહના મંદિરો, જેમ કે અહોબિલમ અને શૃંગેરી, શતાબ્દીઓથી ભક્તોનું કેન્દ્ર રહ્યા છે.
6. આધુનિક સંદર્ભમાં નરસિંહ જયંતી
આજના સમયમાં, નરસિંહ જયંતી માત્ર ધાર્મિક તહેવાર જ નથી, પરંતુ આધ્યાત્મિક જાગૃતિ અને સામાજિક એકતાનું પણ પ્રતીક છે. આધુનિક ભક્તો આ દિવસે નીચેની રીતે તહેવાર ઉજવે છે:
7. નિષ્કર્ષ
નરસિંહ જયંતી એક એવો તહેવાર છે જે ધર્મ, ભક્તિ અને દૈવી રક્ષણના મૂલ્યોને ઉજાગર કરે છે. આ દિવસે ભક્તો નરસિંહની પૂજા, ઉપવાસ અને શાસ્ત્ર વાંચન દ્વારા આધ્યાત્મિક શુદ્ધિ અને શાંતિ પ્રાપ્ત કરે છે. દક્ષિણ ભારતમાં આ તહેવારનો ઉત્સાહ અને ઉજવણીઓ સાંસ્કૃતિક વારસાને જીવંત રાખે છે, જ્યારે આધુનિક સંદર્ભમાં તે સામાજિક એકતા અને પર્યાવરણીય જાગૃતિને પ્રોત્સાહન આપે છે.
નરસિંહ જયંતીનો સંદેશ સ્પષ્ટ છે: શ્રદ્ધા, સમર્પણ અને ધર્મના માર્ગે ચાલવાથી દૈવી આશીર્વાદ અને રક્ષણ પ્રાપ્ત થાય છે.
