Waqf Amendment Bill: વકફ ખરેખર શું છે? જાણો વક્ફની સંપૂર્ણ માહિતી અને નિયમો

ભારતીય સંસદ દેશના વક્ફ બોર્ડ માળખામાં સુધારો કરવા માટેના બિલ પર ચર્ચા કરી રહી છે. બુધવારે (2 એપ્રિલ) સંસદીય બાબતોના મંત્રી કિરેન રિજિજુ દ્વારા રજૂ કરાયેલ આ બિલ ગૃહની અંદર અને બહાર ચર્ચાનો ગરમ વિષય છે. ભારતીય સંસદના નીચલા ગૃહ, લોકસભામાં ચર્ચા થઈ રહેલા વકફ (સુધારા) બિલને કારણે આ સંસ્થા વિશે ઉત્સુકતા પેદા થઈ છે, જેની અગાઉ મુસ્લિમ વર્તુળોની બહાર બહુ ચર્ચા થતી નહોતી.

GSTVની એપ્લિકેશન ડાઉનલોડ કરો

   

વકફનો અર્થ શું થાય છે?

આવો જાણીએ કે વકફ શું છે. વાસ્તવમાં, 'વક્ફ' શબ્દ અરબી શબ્દ 'વકુફા' પરથી આવ્યો છે જેનો અર્થ થાય છે રોકવું અથવા રોકી રાખવું. જો આપણે તેને કાનૂની દ્રષ્ટિએ સમજવાનો પ્રયાસ કરીએ, તો  'ઇસ્લામમાં, જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ ધાર્મિક કારણોસર અથવા ભગવાનના નામે પોતાની મિલકતનું દાન કરે છે, ત્યારે તેને મિલકત વકફ કરવી અથવા તેને બંધ કરવી કહેવામાં આવે છે.' પછી ભલે તે કોઈ પૈસા હોય, મિલકત હોય, કિંમતી ધાતુ હોય કે ઘર હોય કે જમીન હોય. આ દાનમાં આપેલી મિલકતને 'અલ્લાહની મિલકત' કહેવામાં આવે છે અને જે વ્યક્તિ પોતાની મિલકત વકફને આપે છે તેને 'વકીફા' કહેવામાં આવે છે.

વકીફા દ્વારા દાનમાં આપેલી અથવા વકફ કરેલી આ મિલકતો વેચી શકાતી નથી, તેનો ઉપયોગ ધર્મ સિવાય અન્ય કોઈ હેતુ માટે કરી શકાતો નથી. એવું કહેવાય છે કે મુસ્લિમ ધાર્મિક નેતા પયગંબર મુહમ્મદના સમયમાં, 600 ખજૂરના ઝાડના બગીચાને સૌપ્રથમ વકફ બનાવવામાં આવ્યો હતો અને તેમાંથી થતી આવકનો ઉપયોગ મદીનાના ગરીબોને મદદ કરવા માટે કરવામાં આવતો હતો.

વકફ એટલે શું?

ઈસ્લામિક કાયદામાં, વકફ એ એવી મિલકત છે જેને ભગવાનની માલિકીની માનવામાં આવે છે. આ શબ્દનો શાબ્દિક અર્થ અટકાયત છે, પરંતુ તે કેટલીક મિલકતોની માલિકી લેવાનો અને ધાર્મિક હેતુઓ અથવા દાન માટે તેનો ઉપયોગ કરવાનો વિચાર છે. વકફ હેઠળ લેવામાં આવેલી આવી મિલકતમાં રોકડ, જમીન, ઈમારતો વગેરેનો સમાવેશ થઈ શકે છે. વકફ હેઠળની મિલકતો કાયમી ધોરણે ધાર્મિક અથવા સખાવતી હેતુઓ માટે સમર્પિત કરવામાં આવે છે.

આ સંપત્તિઓમાંથી થતી આવકનો ઉપયોગ મસ્જિદો, સેમિનાર, હોસ્પિટલો અથવા સખાવતી સંસ્થાઓના નિર્માણ અને જાળવણી માટે થવાનો માનવામાં આવે છે. તેનો ઉપયોગ માનવતાવાદી હેતુઓ માટે પણ થઈ શકે છે.

વકફનો અર્થ શું થાય છે? 

અરબી ભાષાના શબ્દ 'વકફ'નો શાબ્દિક અર્થ અટકાયતમાં રાખવું, પકડી રાખવું અથવા બાંધવું થાય છે. તેથી મિલકતને ભગવાન (અલ્લાહ) સાથે કાયમ માટે બંધાયેલી માનવામાં આવે છે, અને તેથી તે અવિભાજ્ય છે. લોકો ધાર્મિક અથવા સમુદાય હેતુઓ માટે તેમની સંપત્તિ અથવા મિલકત વકફને સમર્પિત કરી શકે છે

વકીફ કોણ છે? 

વકીફ એ વ્યક્તિ છે જેણે ધાર્મિક હેતુઓ માટે મિલકતનું સમર્પણ કર્યું છે. વ્યાપક સંદર્ભમાં, વકફ 'સદાકાહ જારિયા'નો એક ભાગ છે, જે સતત અથવા કાયમી દાનનો ઈસ્લામિક ખ્યાલ છે, કારણ કે વકીફના લાભો વકીફના મૃત્યુ પછી પણ ચાલુ રહે છે.

વકફના પ્રકારો 

વકફના મુખ્ય ત્રણ મુખ્ય પ્રકારો છે. 'ખૈરી વકફ' એ શાળાઓ, મસ્જિદો અને હોસ્પિટલો જેવી મિલકતો છે જેનો ઉપયોગ સામાન્ય લોકોનાં લાભ માટે થાય છે. 'અલ-ઔલાદ વકફ' એ વંશજોને આપવામાં આવેલી મિલકતનો ઉલ્લેખ કરે છે જેમાં જો વંશજો નિષ્ફળ જાય તો જાહેર લાભ માટે જોગવાઈ હોય છે. 'મુસ્યતરક વકફ', ત્રીજો પ્રકાર, ખૈરી અને અલ-ઔલાદ વકફનું મિશ્રણ છે. ઈસ્લામિક કાયદા અથવા 'શરિયા' મુજબ, ઘણા દેશોએ ચોક્કસ વહીવટી માળખા હેઠળ વકફનું આયોજન કર્યું છે. 

વકફ બોર્ડની ભૂમિકા શું છે?

મુસ્લિમ સમુદાયમાં વકફ બોર્ડ અને એના જેવી સંસ્થાઓ ધાર્મિક, શૈક્ષણિક, ચેરિટેબલ પ્રવૃત્તિઓ માટે મહત્ત્વની ભૂમિકા અદા કરતી હોય છે. 

આ મિલકતો આવક ઉત્પન્ન કરે છે, જેનો ઉપયોગ વકફ બોર્ડ દ્વારા સમુદાયના લાભ અને તેમના આર્થિક અને સામાજિક ઉત્થાન માટે થતો હોય છે. વકફ પ્રોપર્ટી અને દાન મસ્જિદ બાંધવા, શાળાઓ, કૉલેજિસ, ધાર્મિક અને બીજી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને મદદ કરે છે. વકફ સંપત્તિની આવક ઈસ્લામિક ધાર્મિક સંસ્થાઓ અને ચેરિટેબલ અથવા માનવીય સહાયમાં મદદ કરે છે.

ભારતમાં વકફ કાયદો ક્યારે બન્યો?

ભારતમાં વકફની પરંપરાનો ઇતિહાસ 12મી સદીમાં દિલ્હી સલ્તનતના સમય સાથે જોડાયેલો છે અને ભારતમાં આઝાદી પછી, 1954 માં પહેલીવાર વકફ કાયદો બનાવવામાં આવ્યો હતો અને પછી 1995 માં આ કાયદામાં કેટલાક સુધારા કરવામાં આવ્યા હતા. ત્યારબાદ 2013 માં નવો વકફ કાયદો બનાવવામાં આવ્યો અને તેમાં ઘણા ફેરફારો પણ કરવામાં આવ્યા.

વર્ષ 2013 પછી, 8 ઓગસ્ટ 2024 ના રોજ, વકફ કાયદામાં સુધારો કરીને લોકસભામાં એક નવું વકફ બિલ રજૂ કરવામાં આવ્યું, જેની સામે દેશભરમાં વિરોધ પ્રદર્શનો થયા. વિરોધ પ્રદર્શનો બાદ, બિલનો ડ્રાફ્ટ તૈયાર કરીને સંસદની JPCને મોકલવામાં આવ્યો, જેમાં તેના પર ચર્ચા થઈ અને 27 જાન્યુઆરી 2025 ના રોજ, JPC એ ડ્રાફ્ટ બિલને મંજૂરી આપી અને સૂચવેલા 14 સુધારા સ્વીકાર્યા. આ પછી, 13 ફેબ્રુઆરી 2025 ના રોજ સંસદમાં JPC રિપોર્ટ રજૂ કરવામાં આવ્યો. 19 ફેબ્રુઆરી 2025 ના રોજ કેબિનેટની બેઠકમાં સુધારેલા વક્ફ બિલને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી અને હવે આજે એટલે કે 2 ફેબ્રુઆરીએ આ બિલ સંસદમાં રજૂ કરવામાં આવશે, જેના પર 8 કલાકની ચર્ચા થશે અને ત્યારબાદ તેના પર મતદાન થશે.

વકફ એક્ટમાં સુધારો કેમ કરવામાં આવ્યો?

2022 થી અત્યાર સુધીમાં, દેશની વિવિધ હાઈકોર્ટમાં વકફ કાયદાને લગતી લગભગ 120 અરજીઓ દાખલ કરવામાં આવી હતી, જેમાં હાલના વકફ કાયદામાં ઘણી ખામીઓ દર્શાવવામાં આવી હતી. આમાંથી લગભગ 15 અરજીઓ મુસ્લિમોની છે, જેમાં સૌથી મોટી દલીલ એ હતી કે કાયદાની કલમ 40 મુજબ, વકફ બોર્ડ કોઈપણ મિલકતને પોતાની મિલકત જાહેર કરી શકે છે. આની વિરુદ્ધ કોઈપણ ફરિયાદ ફક્ત વક્ફ બોર્ડ ટ્રિબ્યુનલમાં જ કરી શકાય છે અને આ અંગે અંતિમ નિર્ણય ફક્ત ટ્રિબ્યુનલ દ્વારા જ લેવામાં આવશે. સામાન્ય લોકો માટે વક્ફ જેવી શક્તિશાળી સંસ્થાના નિર્ણયને કોર્ટમાં પડકારવો સરળ નથી.

અરજીઓમાં પાંચ મુખ્ય માંગણીઓ

• ભારતમાં મુસ્લિમો, જૈનો, શીખો જેવા તમામ લઘુમતીઓના ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટો અને ટ્રસ્ટીઓ માટે એક જ કાયદો હોવો જોઈએ.
• ધાર્મિક આધાર પર કોઈ ટ્રિબ્યુનલ ન હોવી જોઈએ. વકફ મિલકતો પર નિર્ણયો વકફ ટ્રિબ્યુનલ દ્વારા નહીં પણ નાગરિક કાયદા અનુસાર લેવા જોઈએ.
• વકફ બોર્ડના સભ્યો જે ગેરકાયદેસર રીતે વકફ જમીન વેચે છે તેમને સજા થવી જોઈએ.
• સરકાર મસ્જિદોમાંથી કંઈ કમાતી નથી, જોકે તે વકફ અધિકારીઓને પગાર આપે છે. તેથી, વકફના નાણાકીય બાબતો પર નિયંત્રણ લાવવું જોઈએ.
• મુસ્લિમ સમુદાયના વિવિધ વર્ગો એટલે કે શિયા, બોહરા મુસ્લિમ અને મુસ્લિમ મહિલાઓનો પણ સમાવેશ થવો જોઈએ.

કેન્દ્ર સરકારે શું કહ્યું

કેન્દ્ર સરકારનું કહેવું છે કે 2006ના જસ્ટિસ સચ્ચર સમિતિના અહેવાલની ભલામણોના આધારે કાયદામાં ફેરફારો કરવામાં આવી રહ્યા છે. 8 ઓગસ્ટના રોજ લોકસભામાં બિલ રજૂ કરતી વખતે, સંસદીય બાબતો અને લઘુમતી બાબતોના મંત્રી કિરેન રિજિજુએ કહ્યું હતું કે, 'આ બિલનો હેતુ ધાર્મિક સંસ્થાઓના કામકાજમાં દખલ કરવાનો નથી.' મુસ્લિમ મહિલાઓ અને પછાત મુસ્લિમોને વક્ફ બોર્ડમાં હિસ્સો આપવા માટે આ બિલ લાવવામાં આવ્યું છે. વકફ મિલકતો સંબંધિત વિવાદોનો 6 મહિનાની અંદર ઉકેલ લાવવાની જોગવાઈ છે. આનાથી વક્ફમાં ભ્રષ્ટાચાર જેવા મુદ્દાઓ ઉકેલાશે.

લોકસભા અને રાજ્યસભામાં મતદાન

સંસદમાં વક્ફ બિલ પસાર કરવા માટે, સરકારને લોકસભા અને રાજ્યસભામાં મતદાન દ્વારા બહુમતી મેળવવાની જરૂર છે. આ બિલ પસાર કરવા માટે, સરકારને લોકસભાના 543 માંથી 272 સાંસદો અને રાજ્યસભાના 245 માંથી 123 સાંસદોના સમર્થનની જરૂર છે. લોકસભામાં ભાજપ પાસે 240 સાંસદો છે, તેથી સરકારને તેના સાથી પક્ષોના સમર્થનની પણ જરૂર પડશે - ટીડીપીના 16, જેડીયુના 12, શિવસેના (શિંદે)ના 7 અને એલજેપી (રામવિલાસ)ના 5. NDAના નાના સાથી પક્ષો જેમ કે RLD પાસે 2, JDS પાસે 2 અને અપના દળ (સોનેલાલ) પાસે એક સાંસદ છે.

જો આપણે રાજ્યસભામાં સંખ્યાઓની વાત કરીએ તો, રાજ્યસભામાં હાલમાં 9 બેઠકો ખાલી છે, તેથી વર્તમાન 236 સાંસદોમાંથી 119 સાંસદોનું સમર્થન જરૂરી છે. ભાજપ પાસે 96 સાંસદો છે. જ્યારે NDAના ગઠબંધન ભાગીદારો પાસે 19 સાંસદો છે. આવી સ્થિતિમાં, સરકારને 6 નામાંકિત સાંસદોના સમર્થનની જરૂર પડશે.

જાણો વક્ફ બોર્ડ કેટલી મિલકત ધરાવે છે

ભારતમાં, દરેક રાજ્યમાં સ્થાનિક સ્તરે વક્ફ બોર્ડ છે, જે વક્ફ મિલકતોનું સંચાલન કરે છે. વક્ફ બોર્ડ પાસે આશરે 9.4 લાખ એકર જમીન અને 8.7 લાખ મિલકતો છે. આ મિલકતોની કુલ કિંમત રૂ.1.2 લાખ કરોડ હોવાનો અંદાજ છે, જે તેને ભારતના સૌથી મોટા જમીનમાલિકોમાંની એક બનાવે છે. વક્ફ બોર્ડ દ્વારા સંચાલકીય ભૂલો અને કાયદાકીય વિવાદોને કારણે ઘણી વક્ફ મિલકતો કોર્ટમાં પણ ગઈ છે.