Last Update :
14 May 2025
ચીન અને રશિયાએ ચંદ્ર પર ન્યૂક્લિયર પાવર પ્લાન્ટ બનાવવા માટે એક કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે, જે 2036 સુધીમાં પૂર્ણ થવાની અપેક્ષા છે. આ સંયંત્ર આંતરરાષ્ટ્રીય ચંદ્ર સંશોધન સ્ટેશન (ILRS)ને ઊર્જા પૂરી પાડશે, જેનું નેતૃત્વ ચીન અને રશિયા સંયુક્ત રીતે કરી રહ્યા છે.
આ જાહેરાત એવા સમયે આવી છે જ્યારે અમેરિકન અંતરિક્ષ એજન્સી નાસા (NASA)એ તેના 2026ના બજેટ પ્રસ્તાવમાં ચંદ્ર પર કક્ષીય સ્ટેશનની યોજના રદ કરવાની વાત કરી છે. આ પગલું ચીન અને રશિયાની અંતરિક્ષ આકાંક્ષાઓને વધુ મજબૂત કરે છે, જ્યારે અમેરિકાના આર્ટેમિસ કાર્યક્રમને વિલંબ અને બજેટ કાપના કારણે પડકારોનો સામનો કરવો પડી રહ્યો છે.
ચીન-રશિયાનો ચંદ્ર ન્યૂક્લિયર પાવર પ્લાન્ટ: એક ક્રાંતિકારી પગલું
ચીન અને રશિયાએ તાજેતરમાં એક સમજૂતી પત્ર પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે, જે હેઠળ તેઓ ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર એક સ્થાયી, માનવ-નિયંત્રિત ચંદ્ર આધાર (લૂનર બેઝ) સ્થાપવા માટે ન્યૂક્લિયર પાવર પ્લાન્ટ બનાવશે. આ સંયંત્ર ILRSને ઊર્જા પૂરી પાડશે, જે વૈજ્ઞાનિક સંશોધન અને લાંબા ગાળાના માનવ-રહિત સંચાલન માટે રચાયેલ છે, જેમાં ભવિષ્યમાં માનવ હાજરીની સંભાવના પણ સામેલ છે.
નિર્માણ પ્રક્રિયા: રશિયન અંતરિક્ષ એજન્સી રોસ્કોસ્મોસના મહાનિર્દેશક યુરી બોરિસોવના જણાવ્યા અનુસાર, આ સંયંત્રનું નિર્માણ "માનવ હાજરી વિના" સ્વચાલિત રીતે કરવામાં આવશે. આ ટેકનિકલી કેવી રીતે શક્ય બનશે, તેની વિગતવાર માહિતી હજુ સ્પષ્ટ નથી, પરંતુ બોરિસોવે દાવો કર્યો છે કે ટેકનિકલ પગલાં "લગભગ તૈયાર" છે.
સમયરેખા: સંયંત્રનું નિર્માણ 2030થી 2035 દરમિયાન શરૂ થશે અને 2036 સુધીમાં પૂર્ણ થશે. ILRSનો પાયો 2028માં ચીનના ચાંગ-ઈ-8 મિશન સાથે નાખવામાં આવશે, જે પ્રથમ વખત ચીની અંતરિક્ષ યાત્રીઓને ચંદ્ર પર ઉતારશે.
આંતરરાષ્ટ્રીય ચંદ્ર સંશોધન સ્ટેશન (ILRS): એક વૈશ્વિક પરિયોજના
ILRS એક મહત્ત્વાકાંક્ષી પરિયોજના છે, જેને ચીન અને રશિયાએ જૂન 2021માં પ્રથમ વખત જાહેર કરી હતી. આ સ્ટેશન ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર સ્થાપવામાં આવશે. તેમાં 17 દેશો જોડાઈ ચૂક્યા છે, જેમાં ઇજિપ્ત, પાકિસ્તાન, વેનેઝુએલા, થાઈલેન્ડ અને દક્ષિણ આફ્રિકાનો સમાવેશ થાય છે.
રોડમેપ: ILRSનું નિર્માણ પાંચ સુપર હેવી-લિફ્ટ રોકેટ લોન્ચ દ્વારા 2030થી 2035 દરમિયાન કરવામાં આવશે. ત્યારબાદ, 2050 સુધીમાં આ સ્ટેશનનો વિસ્તાર કરવામાં આવશે, જેમાં એક કક્ષીય અંતરિક્ષ સ્ટેશન, ચંદ્રની ભૂમધ્ય રેખા અને તેના દૂરના ભાગો પર બે નોડ્સ સામેલ હશે.
ઊર્જા સ્ત્રોત: સ્ટેશનને સૌર, રેડિયો આઇસોટોપ અને પરમાણુ જનરેટરોમાંથી ઊર્જા મળશે. આ ઉપરાંત, ચંદ્ર-પૃથ્વી અને ચંદ્ર સપાટી પર હાઇ-સ્પીડ સંચાર નેટવર્ક, ચંદ્ર વાહનો અને માનવયુક્ત રોવર પણ હશે.
ઉદ્દેશ્ય: ILRSનો ઉદ્દેશ્ય વૈજ્ઞાનિક સંશોધન, લાંબા ગાળાના માનવ-રહિત સંચાલન અને મંગળ પર માનવ લેન્ડિંગ માટે ટેકનિકલ આધાર તૈયાર કરવાનો છે.
ચીનની અંતરિક્ષ આકાંક્ષાઓ
GSTVની એપ્લિકેશન ડાઉનલોડ કરો
ચીનનો અંતરિક્ષ કાર્યક્રમ છેલ્લા એક દાયકામાં ઝડપથી વિકસ્યો છે. 2013માં ચાંગ-ઈ-3 મિશન સાથે ચીને ચંદ્ર પર પોતાનું પ્રથમ રોવર ઉતાર્યું હતું. ત્યારબાદ, તેણે ચંદ્ર અને મંગળ પર વધુ રોવર મોકલ્યા, ચંદ્રના નજીકના અને દૂરના ભાગોમાંથી નમૂનાઓ એકત્ર કર્યા અને ચંદ્ર સપાટીનું મેપિંગ કર્યું.
2030નો લક્ષ્ય: ચીનનો લક્ષ્ય 2030 સુધીમાં પોતાના અંતરિક્ષ યાત્રીઓને ચંદ્ર પર ઉતારવાનો અને અંતરિક્ષ સંશોધનમાં વૈશ્વિક લીડર બનવાનો છે.
2050ની યોજના: ILRSને 2050 સુધીમાં એક વ્યાપક નેટવર્કમાં રૂપાંતરિત કરવાની યોજના છે, જે ચંદ્રના વિવિધ ભાગોને જોડશે અને મંગળ મિશન માટે આધાર પૂરો પાડશે.
નાસાનો આર્ટેમિસ કાર્યક્રમ: પડકારોનો સામનો
ચીન અને રશિયાની આ જાહેરાત બાદ, નાસાએ તેના 2026ના બજેટ પ્રસ્તાવમાં આર્ટેમિસ કાર્યક્રમ માટે નોંધપાત્ર કાપની જાહેરાત કરી. આર્ટેમિસનો લક્ષ્ય 2027માં આર્ટેમિસ III મિશન દ્વારા અમેરિકન અંતરિક્ષ યાત્રીઓને 50 વર્ષ બાદ ચંદ્ર પર પાછા લાવવાનો છે. જોકે, બજેટ કાપે આ કાર્યક્રમને જોખમમાં મૂક્યો છે.
લૂનર ગેટવેનો રદ થવો: નાસાની યોજના 2027 સુધીમાં એક કક્ષીય ચંદ્ર સ્ટેશન, લૂનર ગેટવે લોન્ચ કરવાની હતી. પરંતુ 2026ના બજેટ પ્રસ્તાવે આ મિશનને રદ કર્યું, સાથે જ સ્પેસ લોન્ચ સિસ્ટમ અને ઓરિયન કાર્યક્રમોને પણ આર્ટેમિસ III બાદ સમાપ્ત કરવાની વાત કરી.
બજેટ કાપ: નાસાના બજેટમાં 24% કાપનો પ્રસ્તાવ છે, જેમાં આંતરરાષ્ટ્રીય અંતરિક્ષ સ્ટેશન માટે 500 મિલિયન ડોલરનો ઘટાડો સામેલ છે.
અસર: આ કાપે નાસાની ચંદ્ર આકાંક્ષાઓને નબળી પાડી છે, જેનાથી ચીન અને રશિયાને અંતરિક્ષ રેસમાં આગળ નીકળવાની તક મળી શકે છે.
ચીન-રશિયા વિરુદ્ધ અમેરિકા: અંતરિક્ષ રેસમાં નવો વળાંક
ચીન અને રશિયાનો આ કરાર અંતરિક્ષ સંશોધનમાં નવી સ્પર્ધાનો સંકેત આપે છે. જ્યાં નાસા આર્ટેમિસ કાર્યક્રમ હેઠળ ચંદ્ર પર સ્થાયી હાજરી સ્થાપવાની યોજના બનાવી રહ્યું હતું, ત્યાં બજેટ કાપ અને વિલંબે તેની ગતિ ધીમી કરી છે. બીજી તરફ, ચીન અને રશિયાની ILRS પરિયોજના ઝડપથી આગળ વધી રહી છે, જેમાં 17 દેશોનું સમર્થન અને સ્પષ્ટ રોડમેપ સામેલ છે.
ચીન-રશિયાની તાકાત: બંને દેશોની પરમાણુ ઊર્જા અને અંતરિક્ષ ટેકનોલોજીમાં નિપુણતા ILRSને મજબૂત આધાર પૂરો પાડે છે. ચીનના ચાંગ’એ મિશન અને રશિયાની સ્વચાલિત નિર્માણ ટેકનોલોજી આ પરિયોજનાને ગતિ આપી શકે છે.
અમેરિકાના પડકારો: નાસા સામે બજેટની ઉણપ ઉપરાંત ટેકનિકલ વિલંબ અને રાજકીય અનિશ્ચિતતા પણ છે. આર્ટેમિસ IIIની 2027ની સમયરેખા પહેલેથી જ 2026થી સ્થગિત થઈ ચૂકી છે.
વૈશ્વિક અસર અને ભવિષ્ય
ચીન અને રશિયાનો ચંદ્ર પરમાણુ સંયંત્ર વૈજ્ઞાનિક અને વ્યૂહાત્મક બંને દૃષ્ટિકોણથી મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ માત્ર ચંદ્ર પર લાંબા ગાળાની માનવ હાજરીને શક્ય બનાવશે નહીં, પરંતુ મંગળ મિશન માટે પણ આધાર તૈયાર કરશે. આ પરિયોજના હિન્દ મહાસાગર અને દક્ષિણ ચીન સાગર જેવા ક્ષેત્રોમાં બંને દેશોની વધતી વ્યૂહાત્મક ભાગીદારીને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
વૈજ્ઞાનિક લાભ: ILRS ચંદ્ર સપાટી, સંસાધનો અને અંતરિક્ષ પર્યાવરણના અભ્યાસને પ્રોત્સાહન આપશે.
વ્યૂહાત્મક અસર: આ પરિયોજના ચીન અને રશિયાને અંતરિક્ષમાં વૈશ્વિક નેતૃત્વ પૂરું પાડી શકે છે, ખાસ કરીને જ્યારે અમેરિકા પોતાની યોજનાઓમાં પાછળ રહ્યું છે.
ભારતની ભૂમિકા: ભારત, જે પોતાના ચંદ્રયાન મિશન માટે જાણીતું છે, ભવિષ્યમાં ILRS અથવા આર્ટેમિસ જેવા કાર્યક્રમોમાં સહયોગ કરી શકે છે, પરંતુ હજુ સુધી આ પરિયોજનામાં સામેલ થયું નથી.
