Last Update :
10 Jun 2025
યુએનના નવા ડેમોગ્રાફિક રિપોર્ટ અનુસાર, ભારતની વસ્તી 2025માં 1.46 અબજ સુધી પહોંચવાનો અંદાજ છે, જે વિશ્વમાં સૌથી વધુ છે, જેમાં એ પણ જાહેર કરવામાં આવ્યું છે કે દેશનો કુલ પ્રજનન દર રિપ્લેસમેન્ટ રેટથી નીચે આવી ગયો છે.
GSTVની એપ્લિકેશન ડાઉનલોડ કરો
યુએનએફપીએનો ૨૦૨૫નો સ્ટેટ ઓફ વર્લ્ડ પોપ્યુલેશન (SOWP) રિપોર્ટ, ધ રીઅલ ફર્ટિલિટી ક્રાઇસિસ, ઘટી રહેલી પ્રજનન ક્ષમતા અંગેના ગભરાટથી માંડીને અપૂર્ણ પ્રજનન લક્ષ્યો તરફ આગળ વધવાનું આહ્વાન કરે છે. રિપોર્ટ કહે છે કે લાખો લોકો તેમના સાચા પ્રજનન લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી.
આ અહેવાલમાં વસ્તી માળખા, પ્રજનનક્ષમતા અને આયુષ્યમાં નોંધપાત્ર ફેરફારો પણ જાહેર કરવામાં આવ્યા છે, જે એક મોટા વસ્તી વિષયક સંક્રમણનો સંકેત આપે છે.
અહેવાલમાં જાણવા મળ્યું છે કે ભારતનો કુલ પ્રજનન દર ઘટીને પ્રતિ મહિલા 1.9 થયો છે, જે 2.1 ના રિપ્લેસમેન્ટ સ્તરથી નીચે છે. આનો અર્થ એ છે કે સરેરાશ ભારતીય સ્ત્રીઓ સ્થળાંતર વિના, એક પેઢીથી બીજી પેઢીમાં વસ્તીના કદને જાળવી રાખવા માટે જરૂરી કરતાં ઓછા બાળકો પેદા કરી રહી છે.
ધીમો જન્મ દર હોવા છતાં ભારતની યુવા વસ્તી નોંધપાત્ર રહે છે, જેમાં 0-14 વય જૂથમાં 24 ટકા, 10-19 વય જૂથમાં 17 ટકા અને 10-24 વય જૂથમાં 26 ટકા છે. દેશની 68 ટકા વસ્તી કાર્યકારી વય (15-64) ની છે, જે પર્યાપ્ત રોજગાર અને નીતિ સહાય સાથે સંભવિત વસ્તી વિષયક લાભાંશ પ્રદાન કરે છે.
વૃદ્ધ વસ્તી (65 અને તેથી વધુ) હાલમાં 7 ટકા છે, જે આયુષ્યમાં સુધારા સાથે આગામી દાયકાઓમાં વધવાની ધારણા છે. 2025 સુધીમાં જન્મ સમયે પુરુષો માટે આયુષ્ય 71 વર્ષ અને સ્ત્રીઓ માટે 74 વર્ષ રહેવાનો અંદાજ છે.
યુએનના અંદાજ મુજબ, ભારત હાલમાં 1463.9 મિલિયન વસ્તી ધરાવે છે.
ભારત હવે વિશ્વનો સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતો દેશ છે, જેની વસ્તી લગભગ 1.5 અબજ છે - એક એવી સંખ્યા જે લગભગ 40 વર્ષ પછી ઘટવાનું શરૂ થાય તે પહેલાં વધીને લગભગ 1.7 અબજ થવાની ધારણા છે, અહેવાલમાં જણાવાયું છે.
આ સંખ્યાઓ પાછળ લાખો લોકોની વાર્તાઓ છે જેમણે પોતાના પરિવારો શરૂ કરવાનો કે વિસ્તારવાનો નિર્ણય લીધો હતો, તેમજ એવી સ્ત્રીઓની વાર્તાઓ છે જેમની પાસે ક્યારે, કેટલી વાર અથવા ક્યારે ગર્ભવતી થવું તે અંગે બહુ ઓછો વિકલ્પ હતો, અહેવાલમાં જણાવાયું છે.
1960માં જ્યારે ભારતની વસ્તી લગભગ 436 મિલિયન હતી, ત્યારે સરેરાશ સ્ત્રીને લગભગ છ બાળકો હતા. તે સમયે સ્ત્રીઓનો તેમના શરીર અને જીવન પર આજ કરતાં ઓછો નિયંત્રણ હતો. અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે 4 માંથી 1 થી ઓછી મહિલા ગર્ભનિરોધકનો ઉપયોગ કરતી હતી અને 2 માંથી 1 થી ઓછી મહિલા પ્રાથમિક શાળામાં ભણતી હતી (વિશ્વ બેંકનો ડેટા, 2020).
પરંતુ આવનારા દાયકાઓમાં શૈક્ષણિક પ્રાપ્તિમાં વધારો થયો, પ્રજનન આરોગ્ય સંભાળની પહોંચમાં સુધારો થયો અને વધુ મહિલાઓએ તેમના જીવનને અસર કરતા નિર્ણયોમાં પોતાનો અવાજ ઉઠાવ્યો. ભારતમાં સરેરાશ મહિલા હવે લગભગ બે બાળકો ધરાવે છે.
યુએન રિપોર્ટ ભારતને મધ્યમ આવક ધરાવતા દેશોના જૂથમાં મૂકે છે જે ઝડપથી વસ્તી વિષયક પરિવર્તનમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે, જ્યાં વસ્તી બમણી થવાનો સમય હવે 79 વર્ષ હોવાનો અંદાજ છે.
UNFPA ભારતના પ્રતિનિધિ એન્ડ્રીયા એમ. વોજનરે જણાવ્યું હતું કે, "ભારતે પ્રજનન દર ઘટાડવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે - 1970 માં પ્રતિ મહિલા લગભગ પાંચ બાળકોથી આજે લગભગ બે બાળકો, વધુ સારા શિક્ષણ અને પ્રજનન સ્વાસ્થ્ય સંભાળને માનવામાં આવે છે."
"આનાથી માતૃ મૃત્યુદરમાં મોટો ઘટાડો થયો છે, જેનો અર્થ એ થયો કે લાખો માતાઓ આજે જીવંત છે, બાળકોનો ઉછેર કરી રહી છે અને સમુદાયોનું નિર્માણ કરી રહી છે. તેમ છતાં, રાજ્યો, જાતિઓ અને આવક જૂથોમાં ઊંડી અસમાનતાઓ યથાવત છે."
તેમણે કહ્યું "વાસ્તવિક વસ્તી વિષયક લાભ ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે જ્યારે દરેક વ્યક્તિને સૂચિત પ્રજનન પસંદગીઓ કરવાની સ્વતંત્રતા અને સાધન હોય. ભારત પાસે પ્રજનન અધિકારો અને આર્થિક સમૃદ્ધિ કેવી રીતે સાથે મળીને ચાલી શકે છે તે બતાવવાની એક અનોખી તક છે."
