Last Update :
01 Feb 2025
ભારતીય બજેટનો ઈતિહાસ વર્ષો જૂનો છે અને સમય જતાં તેમાં ઘણા મોટા ફેરફારો અને ઘટનાઓ જોવા મળી છે. દર વર્ષે બજેટ રજૂ કરવાની પ્રક્રિયા માત્ર આર્થિક નીતિઓને જ આકાર નથી આપતી, પરંતુ દેશની રાજકીય અને સામાજિક સ્થિતિને પણ પ્રભાવિત કરે છે. આવો, ભારતીય બજેટ સાથે સંબંધિત કેટલીક રસપ્રદ તથ્યો અને ઐતિહાસિક ઘટનાઓ જાણીએ.
GSTVની એપ્લિકેશન ડાઉનલોડ કરો
ભારતનું પ્રથમ બજેટ
ભારતનું પહેલું બજેટ 18 ફેબ્રુઆરી 1860ના રોજ જેમ્સ વિલ્સન દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ બજેટ બ્રિટિશ વાઈસરોયની કાઉન્સિલ સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું અને તેનો હેતુ ભારતની નાણાકીય સ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કરવાનો હતો. આ બજેટમાં ઘણી નવી કર નીતિઓ રજૂ કરવામાં આવી.
સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ
સ્વતંત્ર ભારતનું પહેલું બજેટ 26 નવેમ્બર 1947ના રોજ આર. કે. શનમુખમ ચેટ્ટી દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ બજેટ આઝાદી પછી દેશની આર્થિક સ્થિતિ સુધારવા તરફ એક મહત્ત્વપૂર્ણ પગલું હતું. આમાં કોઈ નવા કરની જાહેરાત નહતી કરવામાં આવી, પરંતુ ફક્ત વર્તમાન આર્થિક પરિસ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું હતું.
બજેટ ભાષણનો સમય
1924થી 1999 સુધી, ભારતીય બજેટ દર વર્ષે ફેબ્રુઆરીના છેલ્લા કાર્યકારી દિવસે સાંજે 5 વાગ્યે રજૂ કરવામાં આવતું હતું. જોકે, 2001માં યશવંત સિંહાએ સવારે 11 વાગ્યે બજેટ રજૂ કરવાની પ્રથા શરૂ કરી.
મહિલાઓની ભાગીદારી
1970માં ઈન્દિરા ગાંધી નાણામંત્રી તરીકે બજેટ રજૂ કરનાર પ્રથમ મહિલા બન્યા હતા. આ પછી, નિર્મલા સીતારમણે 2019માં નાણામંત્રી તરીકે બજેટ રજૂ કર્યું અને તેઓ આ પદ સંભાળનાર બીજા મહિલા છે.
સૌથી લાંબુ અને સૌથી ટૂંકું બજેટ ભાષણ
નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે 2020માં સૌથી લાંબા બજેટ ભાષણનો રેકોર્ડ બનાવ્યો, જે 2 કલાક 42 મિનિટ લાંબું હતું. જ્યારે, હીરુભાઈ પટેલે 1977માં માત્ર 800 શબ્દોનું સૌથી ટૂંકું બજેટ ભાષણ આપ્યું હતું.
બજેટ રજૂ કરનાર વડાપ્રધાન
અત્યાર સુધીમાં ત્રણ વડાપ્રધાનો, પંડિત જવાહરલાલ નહેરુ (1958), ઈન્દિરા ગાંધી (1970) અને રાજીવ ગાંધી (1987) એ કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કર્યું છે. આ બતાવે છે કે દેશના ટોચના નેતાઓ પણ આર્થિક નીતિઓના નિર્માણમાં સક્રિયપણે ભાગ લે છે.
બ્લેક બજેટ
1973-74ના બજેટને "બ્લેક બજેટ" કહેવામાં આવતું હતું કારણ કે તેમાં સરકારનો કુલ ખર્ચ કુલ આવક કરતા વધુ હતો.
બજેટ તૈયાર કરવાની વિધિઓ
બજેટ છાપતા પહેલા, નાણા મંત્રાલયમાં "હલવો" ખાવાની વિધિ કરવામાં આવે છે. આ સમારંભ દરમિયાન અને પછી, નાણાં મંત્રાલયના અધિકારીઓ કોઈપણ બાહ્ય સંપર્કથી દૂર રહે છે અને ફક્ત તેમના કામ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.
