Last Update :
01 Feb 2025
આજે 1 ફેબ્રુઆરી, 2025, શનિવારના રોજ કેન્દ્રીય નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ સામાન્ય બજેટ રજૂ કરવાના છે. નાણામંત્રીના કાર્યકાળ દરમિયાન આ તેમનું 8મું સામાન્ય બજેટ હશે. આ બજેટમાં રેલ્વે બજેટનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવશે. અગાઉ રેલવે બજેટ અલગથી રજૂ કરવામાં આવતું હતું. પાછળથી તેનો સમાવેશ સામાન્ય બજેટમાં કરવામાં આવ્યો.
GSTVની એપ્લિકેશન ડાઉનલોડ કરો
ભારતમાં રેલવે બજેટ
નાણાકીય વર્ષ 2016-17 સુધી, સામાન્ય બજેટ અને રેલવે બજેટ અલગથી રજૂ કરવામાં આવતા હતા. નાણાકીય વર્ષ 2017-18માં, નાણામંત્રી અરુણ જેટલીએ પહેલી વાર બંને બજેટ રજૂ કર્યા. વર્ષ 2016 માં, રેલ્વે મંત્રી પીયૂષ ગોયલે છેલ્લે રેલવે બજેટ રજૂ કર્યું હતું. ભારતનું પહેલું રેલવે બજેટ 1924 માં બ્રિટીશ શાસન દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. 1920-21 માં, પૂર્વ ભારત રેલવે સમિતિના અધ્યક્ષ સર વિલિયમ એકવર્થ સમિતિએ અલગ રેલવે બજેટ રજૂ કરવા માટે એક અહેવાલ રજૂ કર્યો હતો.
ભારતમાં રેલવે બજેટનો ખર્ચ
1947-48 માં આઝાદી સમયે રેલવે બજેટ 14 કરોડ 28 લાખ રૂપિયા હતું. દેશમાં ટ્રેનોની સંખ્યા વધવાની સાથે, રેલવે માટે ફાળવણી પણ વધતી ગઈ. 2014 માં મનમોહન સિંહ સરકારના છેલ્લા રેલ્વે બજેટમાં એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે તેના પર 63,363 કરોડ રૂપિયા ખર્ચ કરવામાં આવશે. તે જ સમયે, વર્ષ 2024-25 ના બજેટમાં, રેલ્વે બજેટનો ખર્ચ વધીને 2,62,200 કરોડ રૂપિયા થયો હતો. આ સમયગાળા દરમિયાન, સામાન્ય બજેટની સાથે રેલવે બજેટ પણ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
રેલવે બજેટને સામાન્ય બજેટથી અલગ કેમ રાખવામાં આવ્યું?
1947માં ભારતની સ્વતંત્રતા સમયે, રેલવેની કમાણી રેલવે બજેટ કરતાં ૬ ટકા વધુ હતી. આવી સ્થિતિમાં, રેલવે બજેટને સામાન્ય બજેટથી અલગ રાખવાની નીતિ અપનાવવામાં આવી. 21 ડિસેમ્બર 1949 ના રોજ, બંધારણ સભા દ્વારા મંજૂર કરાયેલા ઠરાવમાં, એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે 1950-51 થી આગામી 5 વર્ષ માટે રેલ્વે બજેટ અલગથી રજૂ કરવામાં આવશે, જોકે આ પરંપરા 2016 સુધી ચાલુ રહી. આઝાદી પછી, રેલવેની આવક ધીમે ધીમે ઘટવા લાગી. જ્યારે 70ના દાયકામાં રેલ્વે બજેટ કુલ આવકના 30 ટકા રહ્યું. વર્ષ 2015-16 સુધીમાં તે વધીને 11.5 ટકા થઈ ગયું, ત્યારબાદ રેલ્વે બજેટને સામાન્ય બજેટમાં સમાવવામાં આવ્યું.
2017 થી રેલવે બજેટની પરંપરા બદલાઈ ગઈ
સામાન્ય બજેટમાં સંરક્ષણ, શિક્ષણ અને આરોગ્યની સાથે ભારતીય રેલ્વે સંબંધિત મહત્ત્વપૂર્ણ જાહેરાતો પણ કરવામાં આવશે. મોદી સરકારે પોતાના કાર્યકાળ દરમિયાન બજેટ સાથે જોડાયેલી ઘણી જૂની પરંપરાઓ બદલી છે, જેમાં રેલ્વે બજેટનો પણ સમાવેશ થાય છે. વર્ષ 2017 પહેલા, ભારતીય રેલ્વે માટે એક અલગ રેલ બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
સામાન્ય બજેટ પહેલા રેલ્વે બજેટ રજૂ કરવામાં આવતું હતું
દેશના રેલ્વે બજેટને અલગથી રજૂ કરવાની પરંપરા નવી નહોતી, પરંતુ આઝાદી પહેલાથી જ ચાલી આવતી હતી. દેશમાં રેલવે માટે અલગ બજેટ રાખવાની પ્રથા 1924 થી ચાલુ હતી. આ પહેલા સામાન્ય બજેટ રજૂ કરવાના એક દિવસ પહેલા રજૂ કરવામાં આવતું હતું, પરંતુ જ્યારે નરેન્દ્ર મોદી સરકાર કેન્દ્રમાં સત્તામાં આવી, ત્યારે 2016 માં રેલ બજેટની પરંપરા પણ બદલી નાખવામાં આવી. નરેન્દ્ર મોદી સરકારે દેશના સામાન્ય બજેટની સાથે રેલ્વે બજેટ રજૂ કરવાની જાહેરાત કરી અને 2017 થી, તે એકસાથે રજૂ થવાનું શરૂ થયું.
92 વર્ષ જૂના નિયમને તોડો
નરેન્દ્ર મોદી સરકારે 92 વર્ષ જૂની આ પરંપરાનો અંત લાવ્યો અને કેન્દ્રીય બજેટ અને રેલ બજેટ એકસાથે રજૂ કરવાનું શરૂ કર્યું, જે પરંપરા અત્યાર સુધી ચાલી આવી છે. મોદી સરકારમાં, તત્કાલીન નાણામંત્રી અરુણ જેટલીએ સામાન્ય બજેટની સાથે રેલ્વે બજેટ રજૂ કરનાર સૌપ્રથમ હતા.
નીતિ આયોગની સલાહનો અમલ
નીતિ આયોગે પણ સરકારને દાયકાઓ જૂની આ પ્રથાનો અંત લાવવાની સલાહ આપી હતી. વિવિધ અધિકારીઓ સાથે ઘણી ચર્ચા અને પરામર્શ પછી, સરકારે રેલ્વે બજેટને સામાન્ય બજેટમાં મર્જ કરવાનો નિર્ણય લીધો. આ પછી, બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન 1924 થી ચાલુ રહેલી રેલ્વે બજેટ સંબંધિત પરંપરા બદલાઈ ગઈ.
